VİTRAY: Demir bir armatüre kurşun ya da çimentoyla tutturulmuş,genellikle renkli cam parçalarından oluşan ve bir açı kapatmak,hatta aydınlık ve süsleyici geniş bir yüzey elde etmek için kullanılan saydam düzenleme.

VİTRAYCI: Kendisinin ya da vitraycı olmayan bir sanatçının resim taslaklarını kullanarak vitraylar ortaya koyan ve bunları boyayan sanatçı ve uygulamacı.

TÜRK TARİHİNDE VİTRAY: Osmanlı yapılarında (cami, saray, konak, türbe) özellikle tepe pencereleri renkli camlarla süslenmiştir,ancak bu pencerelerde birleştirici madde olarak alçı kullanılmıştır. Bunlar revzeni menkuş (nakışlı pencere) olarak adlandırılmıştır. (Topkapı sarayı, Süleymaniye camisi, Yeni cami,vd.) Bu tür pencerelere alçı pencere ya da nakışlı cam da denilmektedir.

ANSİKLOPEDİ: Teknik .vitray yapımında ilk işlem örneğin hazırlanması,yani konunun gerçek büyüklükte çizilmesi ve boyanmasıdır. Bu örnek ,cam ustasının modelidir.Usta bunun bir kopyasını çıkarır.Karton,saydam bir yüzeye konur ve ne kadar renk varsa o kadar parçaya (mastar ya da kalibre ) kesilir.Bu mastarlarla camcı,örnekteki renklere uygun renkte camlardan oldukça düzgün parçalar keser.Bu parçalardan daha sonra oluklu kurşun çubuklarla çerçevelenecektir. Kesilmiş camlar iki türlü olur:kendinden renkli,yani bütün kalınlığınca renkli cam ve yanlızca yüzeyden (bazen bir yanı bazen iki yanı)boyalı cam.Bu ikinci cam türü hidrofluorik asitle kemirilerek bir rengin çeşitli tonları elde edilir.

Camcı,mastarlara uygun biçimde kesdiği bütün camları geçici olarak bir kurşun çerçeveye yerleştirir.Cam ressamı bu camların üzerine fırçayla,ilk örnekteki çizgileri grizay tekniğinde aktarır.Bu işlem tamamlandıktan sonra camlar geçici çerçeveden çıkarılır ve siyah-kahverengi grizay çizgilerinin cama işlemesi için fırınlanır.Bundan sonra yapılacak iş,camları çerçevede yerli yerine oturtmak ve kurşun çubukları birbirine lehimlemektir.Böylece oluşturulan panolar metal bir armatür üzerinde birleştirilerek pencereye yerleştirilir.xx.yy’da yaygınlaşan cam levha üzerine vitrayların gerçeleştirilmesine değişik bir teknik uygulanır.

TARİHÇE: Vitray Antikçağ’da biliniyordu.Vitray kullanımı büyük bir olasılıkla,cam üretiminin çok eski olduğu Doğu Akdeniz ‘den gelir.Pompei ve Herculanum,Alesia,Strasbourg,Mainz,Trier ve Roma’da ele geçen parçalardan,vitrayın İ.Ö.İ yy.’dan beri kullanıldığı anlaşılmıştır.O dönemde kalın ve nispeten küçük boyutlu olan camlar,bronz,mermer,yalancı mermer ya da tahta çerçevelere konurdu.Kilise Babaları yazılarında ilk Hıristiyan kiliselerindeki bu yarı saydam süsleri betimlemiştir.(Lactantius,aziz Hieronymus, Prudentius).Vitray tekniği özellikle Bizans’ta büyük ölçüde gelişti.(Paulos Silentiarios ‘un,İstanbuldaki Ayasofya’yı süsleyen renkli camlar üzerine üzerine metinleri).V,-VI,yy.’dan başlayarak İtalya (Roma ve Ravenna) ve Galya’da da (Gregoire,deTours’un tanıklığına göre) vitray kullanıldı.Araplar bu tekniği VII.yy.’da Bizanslı’lardan aldılar.Merovenjenler döneminde kurşun çubuklardan yapılmış çerçevelerin kullanıldığı sanılmaktadır.

En eski boyalı vitray örnekleri Almanya’da ele geçirilmiştir.IX. ya da X,yy.a ait olduğu sanılan biri Lorsch’ta(Hessen), diğeri Magdeburg’da bulunmuş iki erkek başı.Aynı dönemde,Werden’de (Rhein-land-Westfalen),Dijon’daki St-Benigne kilisesin’de ve Reims katedrali’nde konulu vitraylar vardır.Camlar kurşunla çevrelenmiş, bütün kalınlığınca renklendirilmiş ve birkaç grizay tabakasıyla boyanmıştır.Keşiş Theophilus’un Diversarum artium schedula adlı incelemesi sayesinde XII,yy.’daki vitray tekniği iyi bilinmektedir.Bitkisel küllerden çıkarılmış potas ve ırmak kumu karıştırılarak elde edilen cam,silindir biçiminde üfleniyor metal oksitlerle renklendiriliyordu.Genellikle bu camlar,ışığı dağıtan hava kabarcıklarıyla dolu,eğri büğrükatmanlardan oluşuyordu.(ortalama 3-5 mm.)Daha sonra bunlar,ateşte kızdırılmış demirle kesiliyor ve kurşun döküm çubuklarla çevriliyordu.

Almanya (Augsburg, soest),Avusturya(Klagenfurt),İsviçre (Flums),İngiltere(York,Cant bury) ve özellikle Fransa’da ,xıı.y.y ‘dan kalma birç çok vitray vardır.Le Mans ve Poitiers (Çarmıha geriliş, 1170 ‘e doğru ) katetralerinde,Angers ,Vendome vb.de o dönemin minyatür ve duvar resimlerini anımsatan roman üslubundaki vitraylar bulunmaktadır.İle –d-France ‘ta Saint-Denis manastır’nın xıı.yy. ortalarında büyük bir vitray üretim merkezi olduğu sanılmaktadır(ışınsal capellalardaki vitraylar 1145 ‘e doğru.-1155).